නිදහස් අදහස් මඩින බංග්ලාදේශයේ ICT පනත

සමාජ මාධ්‍ය, භාෂණයේ හා ප්‍රකාශනයේ නිදහස වාරණයෙන් තොර මාධ්‍යයක් වන බැවින් ඕනෑම අයෙකුට සිය මතය නිදහසේ පළකල හැකිවීම සමාජ මාධ්‍යයේ ඇති මූලික ලක්ෂණයක් වන බව විද්වත් මතය වී ඇත. නමුත්, රටක බලපවත්වන නීතියේ ස්වභාවය අනුව සමාජ මාධ්‍ය හරහා අදහස් ප්‍රකාශ කිරීමේ නිදහසට සීමාකම් පැනවීම සිදුවේ. මෑතකාලීනව ආසියානු කලාපය තුළ සුවිශේෂී අවධානයට ලක්වූ සිදුවීමක් වූවේ බංග්ලාදේශයේ ෂහිදුල් අලාම් ට එරට තොරතුරු හා සන්නිවේදන පනත යටතේ අත්අඩංගුවට ගැනීමයි. ෂහිදුල් අලාම් ට මොකද වුණේ ? මීට හේතුවූයේ මාර්ග ආරක්ෂාව හා ගමනාගමන ක්ෂේත්‍රයේ නිසි යටිතල පහසුකම් නොමැතිවීම සම්බන්ධයෙන් හඬ නැගූ (සීඝ්‍රයෙන් ධාවනය කළ බස් රථයක් නිසා දරුවන් දෙදෙනෙකු ජූලි මසදී මරු මුවට පත්වීම මීට හේතුවිය) බංග්ලාදේශ සිසුන් පසුගිය අගෝස්තු 5 වැනිදා සිට දින හතක් පුරාවට ඩකා නගරයේදී පැවැත්වූ උද්ඝෝෂණයට පක්ෂව අලාම් Al Jazeera වෙත පසුගිය 5 වැනිදා ලබාදුන් සම්මුඛ සාකච්ඡාවයි. මෙහිදී ඔහු ප්‍රසිද්ධියේම පවසා සිටියේ සිසුන්ට තම සහයෝගය ලබාදෙන බවත් ආණ්ඩුවේ දූෂණ ක්‍රියාවන්ට විරුද්ධ වන බවත්ය. බංග්ලාදේශ ICT පනත යනු බංග්ලාදේශයේ තොරතුරු සන්නිවේදන තාක්ෂණ පනතේ (ICT) 57 වන වගන්තිය යටතේ අත්තනෝමතික අත්අඩංගුවට ගැනීම් සඳහා ප්‍රමාණවත් හේතු සපයන අතර ‘රාජ්‍යයට හානි පමුණුවීමට‘ හෝ ‘අරාජිකත්වය නිර්මාණය කිරීම‘ සඳහා ඩිජිටල් මාධ්‍ය භාවිත කිරීම වරදක් බව දක්වයි. මේ යටතේ පුද්ගලයින් අත්අඩංගුවට ගැනීමේදී වරෙන්තුවක් ඉදිරිපත් කිරීම අවශ්‍ය නොවන අතර ඇප ලබාදීම අවහිර කිරීමට අධිකරණයට අවසර හිමිවේ. මෙමගින් අවම වශයෙන් වසර හතක කාලයක් ද උපරිම වශයෙන් වසර වසර 14 ක කාලයක් පුද්ගලයෙකු බන්ධනාගාරයේ රඳවා තබාගැනීමේ හැකියාව උදාවේ. අලාම්ට දඬුවම් පැමිණවීමට අවස්ථාව තිබෙන්නේ ද මේ යටතේය. භාෂණයේ හා ප්‍රකාශනයේ නිදහසට දැඩි බාධා පමුණුවන මෙම ICT පනත මුල්වරට බංග්ලාදේශයට හඳුන්වාදෙන්නේ 2006 වසරේදී ය. ඉන්පසු 2013 වසරේදී මෙය සංශෝධනය කෙරුණි. අවම වශයෙන් වසර 7 ක සිරදඬුවමක් හා උපරිම වශයෙන් වසර 14 ක සිරදඬුවම් මේ පනත යටතේ නියම කිරීමට අවස්ථාව හිමිවන්නේ 2013 දී කළ සංශෝධනයට අනුව අනුවය. මෙම පනත සංශෝධනයට ලක්කිරීමේ අවශ්‍යතාවය මානව හිමිකම් ක්‍රියාධරයන් මෙන්ම ලේඛකයින් ද වරින් වර පෙන්වා දීමට කටයුතු කළේය. කෙසේවුවත්, දේශපාලන බලාධිකාරය හා නීති සම්පාදන ආයතන අද වනවිට මේ පනත දඩමීමා කරගනිමින් බංග්ලාදේශය තුළ කටයුතු කරන බව ඔවුන්ගේ අදහසයි. මෙම ICT පනත මුල්කරගෙන 2013 වසරේදී සිට 2017 දක්වා අතර කාලය තුළදී පමණක් ආසන්න වශයෙන් නඩු 700 කට ආසන්න ප්‍රමාණයක් පවරා ඇත. බංග්ලා වල එහෙම වුණත් ලංකාවේ එහෙම වෙන්නේ නැහැ කෙසේවුවත්, වාසනාවකට මෙන් මෙරට පවතින අණ පනත් යටතේ ෆේස්බුක් මාධ්‍යයේ හුවමාරු වන අන්තර්ගතයන්ට බංග්ලාදේශයේ තරම් දැඩි නීති රීති බලනොපැවැත්වේ. ජනපතිතුමා මෙන්ම අගමැතිතුමා ද හාස්‍යයට ලක්කරමින් නිර්මාණය කරන විකෘති ඡායාරූප තවමත් ෆේස්බුක් මාධ්‍ය තුළ හුවමාරු වන්නේ එබැවිනි. මෙම ICT පනත යටතේ බොහෝදුරට චෝදනා ලබා ඇත්තේ බංග්ලාදේශ අගමැතිනිය වන ෂීක් හසීනා ව විවේචනය කළ පිරිසය. ඇගේ ඇඳුම් පැළඳුම්, විදේශ ප්‍රතිපත්තිය, අගමැතිවරියගේ සාදයන්, කැබිනට් මණ්ඩලය සම්බන්ධයෙන් ක්‍රියා කරන ආකාරය ආදිය සම්බන්ධව මත පළකල පිරිස් වලට මෙහිදී දඬුවම් ලැබී ඇත. පොලීසියට මෙවැනි පැමිණිලි එල්ල කරන පාර්ශ්වය බවට පත්වී සිටින්නේ අගමැතිවරියගේ හිතවතුන් හෝ ඇගේ නිළධාරීන්ය. ICT පනත සම්බන්ධ පූර්වාපර සිද්ධි ගැළපීම 2018 අප්‍රේල් මසදී ඩකා නගරයේදී පැවති සිසු උද්ඝෝෂණයක් සම්බන්ධයෙන් පොලිසියේ නිළධාරියෙකු මෙම පනතේ 43 වන වගන්තියේ සඳහන් වී තිබෙන ‘ෆේස්බුක් පෝස්ට් මගින් පුද්ගලයින් කුපිත කිරීම‘ සම්බන්ධයෙන් පැමිණිල්ලක් යොමු කර තිබුණි. අදාළ පෝස්ටුවට බොහෝ පිරිසක් ලයික් හා කමෙන්ට් පළකර තිබුණි. ICT පනතේ 57 වන වගන්තියේ සඳහන් ‘සමාජයට හානියක් විය හැකි හා ගැටුමක් ඇතිකරවන තත්ත්වයක් නිර්මාණය කිරීම‘ යන්න මේ සිදුවීම සම්බන්ධයෙන් අදාළය. 2017 වසරේදී ICT පනතේ ගොදුරු බවට පත්වූවෝ ජූලි 3 – ජමුනා රූපවාහිනී සේවයේ ජ්‍යෙෂ්ඨ වාර්තාකරුවෙකු වූ නස්මුල් හුසේන් ජූනි 23 වැනිදා සිය ෆේස්බුක් ගිණුමේ පළකල පෝස්ටුවක් සම්බන්ධයෙන් නඩු පැවරීම සිදුවිය. ඩිනජ්පූර් නීතිඥ සංගමයේ හසාරත් අලි බිලාල් විසින් මෙම පැමිණිල්ල ගොනුකර තිබූ අතර අදාළ පෝස්ටුව ශෙයාර් කළ තිදෙනෙකුගේ නම් ද නඩුවේදී ඉදිරිපත් කර තිබුණි ජූනි 14 – Khulna Somoyer Khobor දිනපතා පුවත්පතේ කර්තෘ ලෙස සේවය කළ කාසි මෝතර් රහුමන් බාබු හා එහි හිටපු වාර්තාකරුවෙකු වූ ෂොහාග් දේවන්ට විරුද්ධව මහේස්ත්‍රාත් අධිකරණයේ නිළධාරීන් දෙදෙනෙකු විසින් නඩු ගොනුකර තිබුණි. ඔවුන් නැගූ චෝදනාව වූයේ වැරදි තොරතුරු සමාජගත කරඇති බවයි ජූනි 13 – bdnews24.com හි සේවකයෙකු වන ගොලම් මුජ්තාබා ඩුබ්රා පළකල ලිපියක් සම්බන්ධයෙන් ඔහුට විරුද්ධව ජ්‍යෙෂ්ඨ සහකාර විනිසුරුවරයෙකු වන මානික්අග්නි විසින් පැමිණිල්ලක් ගොනුකර තිබුණි ජූනි 6 – බ්‍රැක් සරසවියේ ආචාර්යවරයෙකු හා මාධ්‍යවේදියෙකු වන අෆ්සාන් චෞද්රි විසින් ෆේස්බුක් මාධ්‍යයේ හුවමාරු කළ පෝස්ටුවක් සම්බන්ධයෙන් ලුතිනන් ජනරාල් මසූඩ් උද්දින් විසින් චෞද්රිට එරෙහිව අපහාස නඩුවක් ගොනුකර ඇත. මැයි 16 – Asian Age හි නිපුන් චන්ද්‍ර දාස් හා සංජෝයි බැනර්ජ් ට විරුද්ධව නඩු ගොනු කිරීම සිදුවිය. හින්දු කාන්තාවකට අයිති ඉඩමක් මැරයින් පිරිසක් විසින් අත්පත්කරගැනීමට උත්සහ දැරීම සම්බන්ධයෙන් කළ වාර්තාව මීට හේතුවු අතර අවාමි ලීගයේ පිරිස් ඔවුන්ට එරෙහි චෝදනා ගොනුකර තිබුණි අප්‍රේල් 29 – Natunsomay.com වෙබ් අඩවියේ කර්තෘ වන අහමඩ් රාසු ට විරුද්ධව අප්‍රේල් 29 වැනිදා පෞද්ලික ආයතනයක් නඩු පැවරීම සිදුකළේ මේ වෙබ් අඩවියේ පළකල ලිපි දෙකක් මගින් තම ආයතනයේ ප්‍රතිරූපයට හානි සිදුවී ඇති බව පවසමිනි මාර්තු 30 – Sotto Khabar දිනපතා පුවත්පතේ කර්තෘවරයා හා ප්‍රකාශක වන හසිබර් රහුමාන් රිසූ ඔහුට එරෙහිව සමාජ මාධ්‍ය හරහා පෝස්ට් හුවමාරු කරගත් ජනමාධ්‍යවේදීන් දෙදෙනෙකු ඇතුළු පුද්ගලයින් තිදෙනෙකුට එරෙහිව කුෂීටා පොලිසියේ පැමිණිල්ලක් ගොනු කළේය. මේ අතර Bangla daily Darpan පුවත්පතේ ප්‍රාදේශීය වාර්තාකරුවෙකු වන අස්ලාම් අලි ද සිටියේය. මාර්තු 25 – වෙබ් අඩවියේ සංස්කාරක හා ප්‍රකාශක වන මෝර්සලින් බබ්ලාට එරෙහිව ෆටුල්ලා තානා ජූබෝ ලීගය් සභාපති වූ සොහේල් අලි නඩුවක් ගොනු කළේය. බබ්ලා විසින් පළකරන ලද ලිපියක අන්තර්ගත වී තිබූ කරුණු මීට හේතුවිය. මීට අමතරව, රබර් වත්තක කම්කරුවෙකු ලෙස සේවයේ නිරත වූ මොනිරුල් ඉස්ලාම් පසුගිය වසරේ අප්‍රේල් මසදී අත්අඩංගුවට පත්වන්නේ ෆේස්බුක් පෝස්ටුවකට ලයික් කළ බැවිනි. බංග්ලාදේශ අගමැතිවරිය ඉන්දියාවේ සිදුකරන සංචාරයක් ගැන අදාළ පෝස්ටුවේ විවේචනය කර තිබුණි. අගමැතිවරියට සහය පලකළ තැනැත්තෙකු ඉස්ලාම්ට එරෙහිව පැමිණිල්ලක් ගොනුකර තිබුණු අතර මේ සිදුවීමෙන් ඔහු දැඩිව හිංසාවට හා වික්ෂිප්තයට පත්වූ බව එම පුද්ගලයා පවසා තිබුණි. සමාජ මාධ්‍ය මෙන්ම පුවත්පත් මගින් අදහස් ප්‍රකාශනය කිරීමේ අයිතිය 57 වන වගන්තිය යටතේ කඩවන බව හඳුනාගත හැකිය. ඔන්ලයින් මාධ්‍යයේ පළවූ ලිපි මගින් රටේ සිදුවන දූෂණය, නොමනාපාලනය ගැන හෙළිදරව් කිරීම හා පුද්ගල චරිත විවේචනයට ලක්කළ නිසා බංග්ලාදේශ ජනමාධ්‍යවේදීන් හා කර්තෘවරුන් බොහෝදෙනෙකු අත්අඩංගුවට ගෙන ඇත. Habiganj Samachar පුවත්පතේ කර්තෘ තනතුර හෙබවූ ගෝලම් මුස්තාපා රෆීක් 2017 වසරේ ජූනි මසදී අත්අඩංගුවට පත්වන්නේ මෙහි අන්තර්ජාල සංස්කරණයේ පළවූ ලිපියක් හේතුවෙනි. අදාළ ලිපියෙන් පවසා තිබුණේ පාලක පක්ෂයේ මන්ත්‍රීවරයෙකුට නාමයෝජනා නොලැබෙනු ඇති බවයි. රෆීක් අත්අඩංගුවට පත්වූ පසු මීට එරෙහිව මාධ්‍යවේදීන් සිය හඬ අවදි කරන්නට විය. 2017 වසරේදී අවාමි ලීගයේ නීතිවේදියෙකු වන අබ්දුල් මජීඩ් ඛාන් සම්බන්ධයෙන් සිදුකළ වාර්තාකරණයක් පදනම් කරගෙන ජනමාධ්‍යවේදීන් තිදෙනෙකුට නඩු පැවරුණි. එමෙන්ම, ඩකා සරසවියේ ජනසන්නිවේදන හා පුවත්පත් කලා අධ්‍යයන අංශයේ මහාචාර්යවරයකු වන අබුල් මන්සූර් අහමඩ් සිය කාර්යමණ්ඩලයේ අයෙකුට විරුද්ධව කටයුතු කිරීමට ගත් පියවරක් වශයෙන් ද 2017 වසරේදී මෙම නීතිය යොදාගෙන ඇත. ඒ සහකාර කථිකාචාර්යවරයෙකු වූ ෆමිදුල් හඛ් ට විරුද්ධවය. ෆමිදුල් විසින් පළකරන ලද ෆේස්බුක් පෝස්ටුවක් මගින් විශ්වවිද්‍යාල රාජකාරි වලට සම්බන්ධ තොරතුරක් අනාවරණය කළ බව මන්සූර් මෙහිදී චෝදනා නගා සිටියේය. කෙසේ වුවත්, ෆමිදුල් සම්බන්ධයෙන් ගොනු කළ පැමිණිල්ල ඉල්ලා අස්කරගැනීමට තමන් සූදානම් බව පසුගිය වසරේ ජූලි 17 වැනිදා මන්සූර් තීරණය කළේය. නමුත්, ෆමිදුල් පෙර තමන් සිදුකළ වරද සම්බන්ධයෙන් සමාව ඉල්ලා ෆේස්බුක් පෝස්ටුවක් පළකල යුතු බව ද මන්සූර්ගේ තීරණය විය. The Daily Star, Global Voices හා Amnesty International ඇසුරිනි